Το χωριό Μαγγανιακό βρίσκεται στο κέντρο του νομού Μεσσηνίας, 32, περίπου, χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πρωτεύουσας του νομού, Καλαμάτας. Είναι κτισμένο στους πρόποδες της μεσημβρινής πλευράς του υψώματος Μπρίνια, βορειοδυτικά του πύργου του Maconico, σε υψόμετρο 400 μέτρων. Ανατολικά του χωριού, σε απόσταση 5, περίπου, χιλιομέτρων, βρίσκεται η αρχαία Μεσσήνη (Ιθώμη) και τα πανέμορφα χωριά Μαυρομάτι και Αρσινόη. Νότια βρίσκεται το χωριό Ελληνοκκλησιά και δυτικά, όπισθεν των βουνών Ψιόβουνο, Κόφτρα και Αλωνάκι, τα χωριά Τρίκορφο και Δραΐνα. Βορειοδυτικά, όπισθεν του βουνού Πλάι, βρίσκεται το χωριό Κορομηλιά και βόρεια, τα χωριά Κεφαληνού και Πετράλωνα.
Από το χωριό Ελληνοεκκλησιά, θα ήθελα να υπενθυμίσω, κατάγεται ο διαπρεπής συγγραφέας και φιλόσοφος Βασίλειος Δεδούσης, ο οποίος με τις πάρα πολλές πραγματείες του, όπως τις μεταφράσεις αρχαίων κειμένων (Προμηθεύς Δεσμώτης, Αισχύλου, Οιδίπους Τύραννος, Σοφοκλέους κλπ.), τις διάφορες μελέτες (Ερωτόκριτος του Κορνάρου, Κρητικόν του Σολωμού κλπ.), τα διάφορα διηγήματά του (ο Μαρίνος, ο Μπούκας κλπ.) και τα αναρίθμητα άρθρα του σε εφημερίδες και περιοδικά, επιχείρησε να αντικρούσει τα επιχειρήματα των διαφόρων νεοελλήνων συγγραφέων (Κ. Παλαμά, Γιάννη Καμπύση, Ίωνα Δραγούμη, Α. Σικελιανού, Σπύρου Μελά), οι οποίοι επηρεασμένοι από τη σκέψη του Niche, αμφισβήτησαν έμμεσα την προσφορά και το ρόλο του χριστιανισμού στην πορεία του ελληνισμού και του ελληνοχριστιανικού γενικά πνεύματος.
Η θέση του Μαγγανιακού είναι αμφιθεατρική, με θέα την Καλαμάτα και το Μεσσηνιακό κόλπο. Έχει κλίμα ξηρό, δροσερό το καλοκαίρι και σχετικά γλυκό το χειμώνα, κατάλληλο για μόνιμη διαμονή ακόμα και προβληματικών στην υγεία ατόμων.
Η βλάστηση της περιοχής είναι πλούσια. Βόρεια και δυτικά του χωριού τα βουνά είναι κατάφυτα, από πουρνάρια, αγριλίες, γλατζινιές, σχίνα, σφεντάμια, βελανιδιές και άλλα δέντρα, ενώ στα υψώματα νότια και ανατολικά του χωριού καλλιεργούνται καρποφόρα δέντρα και κυρίως ελιές, συκιές και αμπέλια, τα οποία είναι και το κύριο εισόδημα των κατοίκων του χωριού. Για να συμπληρώσουν οι κάτοικοι του χωριού το εισόδημά τους, έχουν όλοι τους λίγα αιγοπρόβατα, λίγα βόδια, πολύ λίγα χοιρινά, λίγα μελίσσια και βέβαια αρκετές κότες και γαλοπούλες σε οικόσιτη μορφή (όχι οργανωμένες πτηνοτροφικές μονάδες).
Το χωριό το διασχίζει ο ξεροπόταμος Άμπουλας, ο οποίος το χειμώνα τροφοδοτείται από τη βρύση του χωριού και αφού ενωθεί με το ποτάμι Μάμη, που έχει τις πηγές του στο Ανδρομονάστηρο, χύνεται τελικά στο μεσσηνιακό κόλπο σαν ποταμός Βελίκας.
Τα τελευταία χρόνια, το χωριό συνδέεται με καλό, σχετικά οδικό δίκτυο και η ζωή των κατοίκων έχει βελτιωθεί αρκετά. Σε καθημερινή βάση, συνδέεται συγκοινωνιακώς, με την πρωτεύουσα Καλαμάτα μέσω της πόλης Μεσσήνης, των κωμοπόλεων Ανδρούσας και Εύας και πολλών μεγάλων και μικρών χωριών. Με καλό οδικό δίκτυο, συνδέεται επίσης, με την αρχαία Ιθώμη (Μαυρομάτι) και μέσω του Νεοχωρίου, ιδιαίτερης πατρίδας της αξέχαστης Μαρίας Καλογεροπούλου (Κάλλας), με την κωμόπολη Μελιγαλά.
Θα μου επιτρέψετε να κάνω ένα μικρό σχόλιο για την αφάνεια, μέχρι σήμερα, του Νεοχωρίου, ιδιαίτερης πατρίδας της ανεπανάληπτης Μαρίας Κάλλας για την οποία είμαστε υπερήφανοι όλοι οι Νεοέλληνες. Αν κάποιος επισκεφτεί τη νήσο Σκιάθο, ιδιαίτερη πατρίδα του Παπαδιαμάντη, το πρώτο αξιοθέατο που θα του συστήσουν όλοι για να επισκεφτεί, είναι το μικρό σπίτι του Παπαδιαμάντη. Εκεί ο επισκέπτης θα δει, εκτός των άλλων, διάφορα προσωπικά αντικείμενα του Παπαδιαμάντη, όπως το κρεβάτι που κοιμόταν, το λυχναράκι που του φώτιζε και διάβαζε, το τραπεζάκι του και άλλα τέτοια αντικείμενα. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλά άλλα μέρη που έτυχε να είναι ιδιαίτερη πατρίδα κάποιων σημαντικών προσώπων. Πρόσφατα έμαθα ότι στο Παρίσι πρόκειται να γίνει κάποια δημοπρασία, όπου θα εκτεθούν πάνω από 470 αντικείμενα σχετικά με τη ζωή και την παρουσία της Μαρίας Κάλλας, όπως φορέματα, παπούτσια, χειρόγραφες επιστολές, κοσμήματα, γούνες, πίνακες ζωγραφικής και άλλα αντικείμενα. Ερωτώ, δε θα μπορούσε κάποια από αυτά τα αντικείμενα να χαρισθούν από τους κατόχους τους στην κοινότητα Νεοχωρίου και κάποια άλλα να αγοραστούν από το Υπουργείο Πολιτισμού και να γίνουν δωρεά στην κοινότητα, ώστε το απλό και λιτό σπιτάκι της οικογένειας της Κάλλας να γίνει ένα μικρό μουσείο προσωπικών της αντικειμένων; Έτσι νομίζω, θα ήταν μια καλή ευκαιρία για την προσέλκυση διαφόρων τουριστών, Ελλήνων και ξένων ώστε και η μνήμη της Κάλλας να διαιωνίζεται και ο ωραίος τόπος της καταγωγής της να γνωρίσει κάποια μικρή τουριστική ανάπτυξη.  |
| Πατρικό Μ. Κάλας, Νεοχώρι Ιθώμης |
Τέλος, με καλό οδικό δίκτυο συνδέεται το Μαγγανιακό και με το κεφαλοχώρι Τρίκορφο και τα χωριά Κλήμα, Δραΐνα και Κορομηλιά και μέσω αυτών με την Κυπαρισσία. Το Τρίκορφο είναι ένα πολύ αξιόλογο και εύφορο χωριό της περιοχής μας, έχει αμφιθεατρική θέση, με θέα το μεσσηνιακό κόλπο, και έχει μεγάλη παραγωγή ελαιολάδου, κρασιού και σύκων. Προ ολίγων χρόνων, δύσκολα περνούσαν από το Μαγγανιακό διάφοροι επαγγελματίες με τα αυτοκίνητά τους, λόγω του κακού οδικού δικτύου. Σήμερα όμως, καταφθάνουν στο χωριό, δεκάδες, κάθε μέρα, διαλαλώντας τα εμπορεύματά τους, από ψωμί μέχρι είδη μαγειρικής και προίκας.
Το Μαγγανιακό είναι αυτοτελής κοινότητα και κατά την απογραφή του 1991 βρέθηκε να αριθμεί 194 κατοίκους. Στην πραγματικότητα έχει περισσότερους κατοίκους, οι οποίοι, όμως, ζουν προσωρινά σε διάφορες πόλεις, όπως την Καλαμάτα, την Αθήνα και άλλες. Ακόμα, πολλοί κάτοικοι του χωριού μετανάστευσαν, μεταπολεμικά, είτε στο εσωτερικό της χώρας, είτε στο εξωτερικό (Αυστραλία, Ευρώπη, Αμερική κλπ). Κατά τις διάφορες απογραφές, το Μαγγανιακό είχε αναλυτικά:
ΕΤΟΣ ΚΑΤΟΙΚΟΙ
1920 367
1930 350
1940 360
1951 349
1961 300
1971 280
1981 250
1991 194
Παρατηρούμε ότι η πληθυσμιακή κύμανση του χωριού παρουσιάζει πτωτική τάση, ιδιαίτερα έντονη μάλιστα, τα τελευταία χρόνια, όπως άλλωστε συμβαίνει σε όλες τις αγροτικές περιοχές της χώρας μας. Το φαινόμενο αυτό, αν συνεχισθεί, είναι αρνητικό και δυσοίωνο για την εθνική μας οικονομία και τη δημογραφική και εθνική κατάσταση της χώρας μας.
Στην κοινότητα τηρείται μητρώο αρρένων από το έτος 1849 και μητρώο οικογενειακών μερίδων από το έτος 1936, με 298 μερίδες. Βέβαια, οι μερίδες αυτές δεν υπάρχουν όλες σήμερα, αφού πολλές έχουν διαγραφεί. Στο χωριό υπάρχουν γύρω στα 80 σπίτια. Από αυτά τα 60, περίπου, κατοικούνται σήμερα, ενώ τα υπόλοιπα είναι μισοκατεστραμμένα ή ακατοίκητα. Από όσα κατοικούνται τα περισσότερα είναι σύγχρονα, απόδειξη ότι οι κάτοικοι του χωριού είναι προοδευτικοί άνθρωποι.
Η κοινότητα στεγάζεται σε μικρό ιδιόκτητο κτίριο, που βρίσκεται στη θαυμάσια πλατεία του χωριού, με τα πλατάνια και τη δροσερή πηγή. Ακόμα, στην πλατεία που διαμορφώθηκε πρόσφατα και αποτελεί το στολίδι του χωριού, γιατί είναι η πιο εντυπωσιακή πλατεία όλων των χωριών της περιοχής μας, βρίσκεται το κτίριο του δημοτικού σχολείου με το εξαίρετο προαύλιό του και η πέτρινη εκκλησία του χωριού. Δίπλα στην πλατεία του χωριού βρίσκεται το προαύλιο του Δημοτικού Σχολείου (τελευταία, στο προαύλιο του σχολείου γίνονται οι όλες οι εκδηλώσεις του χωριού). Το σχολείο, τα παλιά χρόνια, στεγαζόταν σε διάφορα νοικιασμένα σπίτια, όπως, μέχρι το 1935, στο σημερινό σπίτι του Παναγιώτη Γιωργακόπουλου, και από το 1935 ως το 1960, στο σημερινό σπίτι του Γεωργίου Δημόπουλου.
Στο χωριό υπάρχουν τρεις εκκλησίες, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Κυριακής. Ο Άγιος Δημήτριος είναι η κύρια εκκλησία του χωριού κτισμένη σε ρυθμό βασιλικής, πάνω σε βράχο, από τη ρίζα του οποίου αναβλύζει η πηγή του χωριού. Σήμερα, ο βράχος με τη διαμόρφωση της πλατείας και του χώρου γύρω από την εκκλησία, έχει σκεπαστεί και έτσι η πηγή έχει χάσει, δυστυχώς, την φυσικότητά της. Στη θέση της εκκλησίας υπήρχε από τα πολύ παλιά χρόνια μικρός ναός, ο οποίος ανιδρύθηκε και εγκαινιάσθηκε σαν νέος ναός το έτος 1865. Απόδειξη των εγκαινίων της εκκλησίας μας έχουμε το σωζόμενο, ως σήμερα, στην εκκλησία, Ιερό Αντιμήνσιο, έτους 1862, το οποίο είχε χρησιμοποιηθεί στα εγκαίνιά της (Το Ιερό Αντιμήνσιο είναι ένα τετράγωνο ύφασμα με παραστάσεις από τη σταύρωση και την ταφή του Κυρίου. Στις τέσσερις άκρες του φέρει, ραμμένα, λείψανα Αγίων και αντικαθιστά την Αγία Τράπεζα όπου δεν υπάρχει εγκαινιασμένη εκκλησία). Το έτος 1885, η εκκλησία ανακατασκευάστηκε, με τη χρησιμοποίηση λαξευμένων πετρών από τα κρημνίσματα του Παλιόπυργου, ενώ το έτος 1975, συμπληρώθηκε με την προσθήκη του πρόναου και του καμπαναριού.
Ο Άγιος Γεώργιος είναι μικρή, συμπαθητική εκκλησούλα, κτισμένη 150 μέτρα νοτιοδυτικά του χωριού, μέσα σε κατάφυτο από ελιές και πεύκα τοπίο. Στο χώρο αυτό, υπήρχε από τα παλιά χρόνια μικρό εκκλησάκι, ιδιοκτησία οικογένειας Δημοπούλου. Το εκκλησάκι αυτό, γύρω στα 1900–1910, κρημνίστηκε και έκτοτε παρέμεινε ερειπωμένο, μέχρι το 1950. Με πρωτοβουλία του χωριού και ιδιαίτερα του τότε εφημέριου Παπά-Κώστα Δημόπουλου, το έτος 1950 η εκκλησούλα ξαναχτίστηκε, και το έτος 1951 εγκαινιάστηκε από τον τότε επίσκοπο Μεσσηνίας, Χρυσόστομο-Δασκαλάκη.
 |
| Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, στις μέρες μας |
 |
| Ο Άγιος Δημήτριος, το 1946 |
Ο Άγιος Γεώργιος είναι μικρή, συμπαθητική εκκλησούλα, κτισμένη 150 μέτρα νοτιοδυτικά του χωριού, μέσα σε κατάφυτο από ελιές και πεύκα τοπίο. Στο χώρο αυτό, υπήρχε από τα παλιά χρόνια μικρό εκκλησάκι, ιδιοκτησία οικογένειας Δημοπούλου. Το εκκλησάκι αυτό, γύρω στα 1900–1910, κρημνίστηκε και έκτοτε παρέμεινε ερειπωμένο, μέχρι το 1950. Με πρωτοβουλία του χωριού και ιδιαίτερα του τότε εφημέριου Παπά-Κώστα Δημόπουλου, το έτος 1950 η εκκλησούλα ξαναχτίστηκε, και το έτος 1951 εγκαινιάστηκε από τον τότε επίσκοπο Μεσσηνίας, Χρυσόστομο-Δασκαλάκη.
 |
| Ο Αη-Γιώργης |
Η Αγία Κυριακή είναι η εκκλησία του νεκροταφείου του χωριού. Είναι μια εκκλησούλα προσεγμένη από τους κατοίκους και κοσμεί το χώρο του νεκροταφείου. Η περίφραξη του νεκροταφείου έγινε με δαπάνες των ομογενών της Αμερικής, το έτος 1918, μαζί με την κατασκευή του τέμπλου της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου.
Ακόμα, στη νότια πλευρά (πλαγιά) του βουνού Ψωριάρη, με θέα το μεσσηνιακό κόλπο, κτίστηκε πρόσφατα αξιόλογη εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο και προφήτη Ηλία. Η εκκλησία κτίστηκε με τη φροντίδα και μεγάλου μέρους των δαπανών του βουλευτή Μεσσηνίας και κοντοχωρίτη μας (Ελληνοκκλησιά), Ιωάννη Λαμπρόπουλου. Το βουνό Ψωριάρης (ύψος 700 μ.), βρίσκεται τρία περίπου χιλιόμετρα ανατολικά του Μαγγανιακού και στην κορυφή του σώζονται λείψανα από οχυρωματικά έργα της Αρχαίας Ιθώμης.
 |
| Ο Αη-Λιάς |
Το χωριό, σήμερα, υδρεύεται με άφθονο και υγιεινό νερό. Επειδή το νερό της πηγής του χωριού, δυστυχώς, μολύνεται από τους βόθρους που έφτιαξαν οι κάτοικοι στα σπίτια τους τα τελευταία χρόνια, η κοινότητα, για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, σε συνεργασία με τον πολιτιστικό σύλλογο Μαγγανιακού της Αθήνας, έκανε γεώτρηση, 200 περίπου μέτρα βορειοδυτικά του χωριού, και βρήκε το ίδιο νερό, της πηγής. Μέσω δεξαμενής, η οποία βρίσκεται στο πάνω μέρος του χωριού, υδρεύεται σήμερα το χωριό με άφθονο και καθαρό νερό, δείγμα του ενδιαφέροντος των κατοίκων του για την αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής τους.
Στο βάθος του προαυλίου της εκκλησίας, πάνω από τη βρύση του χωριού, διακρίνεται το άγαλμα της Ήβης που ήταν κόρη του Δία και της Ήρας, γυναίκα του Ηρακλή, οινοχόος των Θεών και προσωποποίηση της νεότητας. Πρόκειται για έργο του Δανού καλλιτέχνη Τόρβαλντσεν (1768-1844) το πρωτότυπο του οποίου βρίσκεται στο Μουσείο της Κοπεγχάγης και είναι δωρεά του εξαίρετου ηθοποιού, συμπατριώτη μας, Κωνσταντίνου Κωνσταντόπουλου.
Στο βάθος του προαυλίου της εκκλησίας, πάνω από τη βρύση του χωριού, διακρίνεται το άγαλμα της Ήβης που ήταν κόρη του Δία και της Ήρας, γυναίκα του Ηρακλή, οινοχόος των Θεών και προσωποποίηση της νεότητας. Πρόκειται για έργο του Δανού καλλιτέχνη Τόρβαλντσεν (1768-1844) το πρωτότυπο του οποίου βρίσκεται στο Μουσείο της Κοπεγχάγης και είναι δωρεά του εξαίρετου ηθοποιού, συμπατριώτη μας, Κωνσταντίνου Κωνσταντόπουλου.
Η ζωή των κατοίκων του Μαγγανιακού, όπως άλλωστε και των άλλων κατοίκων της γύρω περιοχής, είναι απλή με πλούσια όμως λαογραφική παράδοση. Την πλούσια λαογραφία του χωριού (παροιμίες, ήθη, έθιμα, αγροτική ζωή, ποιμενική ζωή κλπ.) κατέγραψαν με μεγάλη επιτυχία οι επί δεκαετία δάσκαλοι στο χωριό και φίλοι Παναγιώτης Τζανόπουλος και Τριαντάφυλλη Καζάκλη-Τζανοπούλου, στο βιβλίο τους «Μαγγανιακό Μεσσηνίας», το οποίο συνιστώ θερμά να διαβάσουν όλοι οι συγχωριανοί μας.
Ακόμη, οι Μαγγανιακίτες είναι άνθρωποι προοδευτικοί, εργατικοί, μερακλήδες, χορευταράδες και πολύ φιλόξενοι. Πράγματι, το Μαγγανιακό κατά καιρούς ανέδειξε αξιόλογους ανθρώπους στα γράμματα, στις τέχνες, στον επιχειρηματικό τομέα και σε πολλούς άλλους τομείς, παρά τις πολλές δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι άνθρωποι αυτοί, στο πρώτο τους ξεκίνημα. Ενδεικτικά αναφέρω ότι σήμερα από γονείς (πατέρα ή μητέρα γεννημένο στο Μαγγανιακό) έχουμε περισσότερους από επτά γιατρούς. Η περιοχή του Μαγγανιακού είναι ημιορεινή με πολύ πετρώδες και ανώμαλο έδαφος. Εντούτοις οι Μαγγανιακίτες με την εργασία τους κατάφεραν να δαμάσουν το πετρώδες έδαφος και να φτιάξουν αξιόλογα κτήματα, τα οποία σήμερα τους αποφέρουν σημαντικό εισόδημα. Στον τομέα της κατοικίας, τα σπίτια του χωριού σήμερα είναι κατά 70% σύγχρονα φτιαγμένα όλα με μεράκι και γούστο. Οι χοροί και τα ξεφαντώματα των κατοίκων του Μαγγανιακού στα διάφορα πανηγύρια τους και στις άλλες μεγάλες και μικρές γιορτές τους, διαρκούν δύο και τρεις ημέρες και είναι τιμή γι’ αυτούς να σε φιλοξενήσουν και να σε περιποιηθούν στο σπίτι τους, με θέρμη ξεχωριστή και φεύγοντας να σε γεμίσουν με διάφορα φιλέματα.
Οι Μαγγανιακίτες διακρίνονται όμως περισσότερο, για την θυμοσοφία τους, την έμφυτη και πηγαία κλίση να εκφράζονται πρακτικά και έξυπνα και να διατηρούν την ψυχραιμία τους, ακόμα και στα πλέον καυστικά πειράγματα που ανταλλάσσουν μεταξύ τους, χάριν αστεϊσμού. Στα καφενεδάκια του χωριού, όπου μαζεύονται μετά την εργασία τους ή τις Κυριακές για να απολαύσουν τον καφέ τους ή τα ουζάκια τους και να συζητήσουν τα διάφορα, τοπικά κυρίως, προβλήματά τους, είναι πράγματι απόλαυση να τους ακούς να αλληλοπειράζονται και να απαντούν ο ένας στον άλλον με έξυπνο και πνευματώδη τρόπο.
Ο κατ’ εξοχήν θυμόσοφος του χωριού, τα τελευταία χρόνια, ήταν ο αείμνηστος μπάρμπα-Μήτσος Καραΐσκος, άνθρωπος με καθαρή σκέψη και πολλές γνώσεις. Παρότι έδινε την εντύπωση του θρησκευτικά αδιάφορου ανθρώπου, εντούτοις ήταν αρκετά θρησκευόμενος και είχε βαθιές και αποκρυσταλλωμένες σκέψεις για όλα τα θρησκευτικά θέματα, όπως για την ύπαρξη του Θεού, για την ανωτερότητα της χριστιανικής θρησκείας και για τα διάφορα υπερφυσικά φαινόμενα.
Έλεγε, πως πίστευε στην ύπαρξη μιας ανώτερης δύναμης, όχι βέβαια από σοφία ή λόγω παράδοσης, αλλά από διαίσθηση. Θεωρούσε την ανθρώπινη διαίσθηση αλάνθαστη και υπεράνω πάσης λογικής και σοφίας. Από διαίσθηση λοιπόν, πίστευε στην ύπαρξη μιας ανώτερης δύναμης κυρίαρχης των πάντων. Όσον αφορά τη χριστιανική θρησκεία, κατ’ αρχήν, απέρριπτε την αναφερόμενη στην Παλαιά Διαθήκη αντίληψη περί περιούσιων και μη περιούσιων λαών και ανθρώπων, γιατί, όπως χαρακτηριστικά έλεγε, ο Θεός δεν είναι κομματάρχης, αλλά απέραντος αγάπης και ενδιαφέροντος, για όλους τους ανθρώπους εξίσου. Πίστευε, όμως, πως η χριστιανική θρησκεία, σαν εκφραστής της αρετής της αγάπης (αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σε αυτόν), είναι πράγματι ξεχωριστή των άλλων θρησκειών, με την προϋπόθεση, κάθε χριστιανός να ασκεί συνειδητά την αρετή της αγάπης και τις άλλες αρετές που αναφέρονται στη διδασκαλία του Χριστού και να μην αρκείται μόνο στον τύπο της λατρείας, ο οποίος πρέπει να είναι συμπληρωματικός για την προσέγγιση του Θείου.
Τέλος, όσον αφορά τα θαύματα και τα άλλα υπερφυσικά φαινόμενα, πίστευε ότι την απάντηση μας την έδωσε ο ίδιος ο Χριστός: «Ει έχετε πίστιν ως κόκκον συνάπεως, ελέγετε αν τη συκαμίνω ταύτη, εκριζώθητι και φυτεύθητι εν τη θαλάσση, και υπήκουσεν αν υμίν». Πίστευε δηλαδή, πως η μεγάλη πίστη είναι η δύναμη εκείνη που επιδρά στη διαμόρφωση των διάφορων υπερφυσικών φαινομένων («Η πίστη σου σεσωκέσε»).
Με τον μπάρμπα–Μήτσο, δεν είχα την ευκαιρία να ξανασυζητήσω και να ξανακούσω τις σκέψεις του γιατί δυστυχώς, προ ολίγων χρόνων, απεδήμησεν εις Κύριον.